Blogreeks Anders verantwoorden: Paul Frissen

Weblogbericht | 17-12-2018 | Paul Frissen

Over transparantieverlangen en transparantiedrang

Ooit kwamen er DBC’s. In het belang van marktwerking moesten die de kostenstructuur van het ziekenhuis transparant maken. Hoe ironisch: in een markt is de kostenstructuur van de onderneming een gekoesterd en beschermd geheim. Toen dat niet lukte kwamen de DOT’s: DBC’s op weg naar transparantie. Regeren is vooruitzien.

De decentralisaties in het sociale domein heten inmiddels 3D en suggereren zo levensechte zichtbaarheid. Landelijke monitors moeten resultaten transparant maken voor parlementaire controle en bureaucratisch toezicht. Gemeenten hanteren een ‘verwijsindex risicojongeren’. Wijkteams voeren ‘keukentafelgesprekken’ onder het Noord-Koreaanse motto ‘één gezin, één plan, één regisseur’. Ze leveren ‘integraal maatwerk’ op basis van risicoanalyses, patroonherkenning en data, zo mogelijk ‘big’. De statistische waarschijnlijkheid van kindermishandeling rechtvaardigt preventieve interventies. Wie geheimen heeft is beter beschermd tegen de geheime dan tegen de sociale dienst.

Het discours van de transparantie uit zich in codes, verantwoordingsrituelen en afrekeningen. Alles is zichtbaar en moet dat ook zijn. Transparantie heeft dankzij de Verlichting een positieve connotatie. Het verborgene is magisch, het onzichtbare mysterieus. Ze dienen onwetendheid en vaak onderdrukking. Overal moet de keizer van zijn kleren worden ontdaan.

Totale zichtbaarheid wordt opgeëist. Transparantie heeft niet voor niets vaak de gedaante van een getal. Het getal symboliseert de uitrekenbaarheid. In een evidence based wereld spreken de feiten, zeker in kwantitatieve vorm, contextloos voor zich: citatiescores zijn de nieuwe kabbalistiek. Getallen dienen vergelijkbaarheid. Onvergelijkbaarheid en ondoordringbaarheid zijn verdachte tekenen van een kwaad geweten of de wens iets te verbergen.

Ook al heeft het sacrale getal vaak duivelse consequenties, verzet ertegen is onbegonnen werk. Transparantie dient de redelijke rechtvaardigheid van openbaarheid en verantwoording. Dat geldt bij uitstek voor macht en monopolies, betaald met belastinggeld. Als dan ook nog hoge waarde en zwak belang kunnen worden aangeroepen, is verantwoording dure en vanzelfsprekende plicht.

Transparantie moet checks and balances opleveren: tegenkrachten voor private, publieke en politieke machtsuitoefening. Het gaat uiteindelijk om verantwoording in een democratische rechtstaat. Wat we echter krijgen zijn de vaak perverse vormen van indicatoren, lijstjes, rapportages en protocollen. Eindeloze controletorens die lijken op het ritueel van de regendans en zijn teloorgang. Als de medicijnman de frequentie van deze dans opvoert, voedt hij de suggestie dat het de dans is die de regen brengt, niet het opperwezen. Zo ondermijnt hij ongewild de culturele orde.

Precies dit gebeurt in de transparante samenleving. Het utopisch verlangen naar onthulling ontaardt in de nachtmerrie van de onontkoombare en verplicht gedeelde zichtbaarheid. ‘Sharing is caring’ is een van de slogans In De Cirkel van Dave Eggers. De digitale wereld is een panopticum in virtuele en vaak ongrijpbare gedaante. Bewakers en gevangenen vallen samen. De gratis app telt onze stappen en legt ons en passant een norm op van gezond bewegen die ons geniepig disciplineert. We zijn trots op onze zelfbeheersing en zelfkennis die fantastische verdienmodellen oplevert en die bepalen wat en wie de gezonde burger is. De maakbaarheid is letterlijk binnen handbereik.

Mediale souteneurs verbinden narcistische burgers en voyeuristische staat. Transparantie als middel voor democratische verantwoording en controle wordt transparantiedwang. Het transparantieverlangen wordt totalitair. Assange en NSA representeren twee kanten van dezelfde medaille.

Maar vrijheid berust op het recht geheimen te hebben, niet doorzichtig te zijn en zonder verantwoording te kunnen handelen – naar eigen inzicht en willekeur. Dat geldt zowel voor de intimiteit van de professionele relatie als voor het recht op ongezond gedrag. Als de professionaliteit gecontroleerd wordt in het discours van de bureaucratie - de meest transparante organisatie die bestaat – perverteert deze. Professioneel handelen is immers ook willekeurig en dus mysterieus en ondoordringbaar handelen. Wie minder verantwoording wil zal daarom dit uitgangspunt moeten aanvaarden. Dat betekent minder collectiviteit en meer particulariteit, minder politiek en meer samenleving. Zo hebben we het publieke domein in Nederland lange tijd ook vormgegeven, overigens.

Als de burger zijn vrijheid niet onverantwoord – in de ogen van staat of medeburger - mag beleven, verliest burgerschap zijn minoritaire kwaliteit. Het recht van verschil is immers altijd ook een recht op duisternis. In de ogen van de ander – die ook meerderheid kan zijn – zijn het verschil en de afwijking vaak duister. Als echter de kern van solidariteit de lotsverbondenheid van de minderheid is en dus de acceptatie van specifiek verschil als het eigene én het andere, dan moet het recht op onverdraaglijke afwijking worden aanvaard. Ook hier is de consequentie dat maatschappelijke verantwoording daarom per definitie pluralistische verantwoording is.

Over de auteur

Paul Frissen is bestuursvoorzitter en decaan van de Nederlandse School voor Openbaar Bestuur (NSOB) in Den Haag en hoogleraar Bestuurskunde aan Tilburg University. Recente publicaties zijn De fatale staat. Over de politiek noodzakelijke verzoening met tragiek (Amsterdam, Van Gennep, 2013), Het geheim van de laatste staat. Kritiek van de transparantie (Amsterdam, Boom, 2016) en Staat en taboe. Politiek van de goede dood (Amsterdam, Boom, 2018). Hij is als oud Raadslid van de RVS medeauteur van het RVS-advies Verlangen naar samenhang. Over systeemverantwoordelijkheid en pluriformiteit (RVS, 2016).

Alle blogs in de reeks Anders Verantwoorden